Page 177 - 12_edebiyat_ogretmenin

DENEME 175
DENEME TÜRLERİ DENEME TÜRÜNÜN TARİHSEL

o Ele aldığı konulara göre denemeleri “kla- GELİŞİMİ
sik deneme, felsefî deneme, eleştirel de- o İnsanda yeni ufuklar açan deneme türü
neme, portre deneme” olmak üzere dört -diğer türlerle benzerlikleri olsa da- kendi
başlık altında toplayabiliriz. Ancak deneme sınırlarını belirlemiş hâliyle, özgün bir tür
türü konu bakımından geniş bir yelpazeye olarak bütün dünya edebiyatında görülür.
sahip olduğundan bu türler daha da artırı- o Geçmişi çok eski yüzyıllara dayanan ve
labilir (Edebi deneme, kent denemesi, tarihî 16. yüzyıldan sonra başlı başına ayrı bir
deneme, güncel deneme, öğretici deneme tür olan denemenin ilk örnekleri Montaigne
vs.).
tarafından verilmiştir. Yazarın “Essais (De-
Klasik Deneme: Yazar, herhangi bir konu- nemeler)” adlı eseri, bu türün en önemli
daki bakış açısını ve dünya görüşünü samimi örneğidir. Eserde hemen her konu ele alın-
bir üslupla okuyucuyla paylaşır. Serbest bir mıştır. Yaşam, ölüm, yalnızlık, arkadaşlık,
kompozisyon örgüsü vardır. Konu bakımından sevinç, keder, savaş, barış, ahlak, eğitim
geniş bir çerçeveye sahip olduğundan tam an- vb. birçok konuda düşüncelerini ve hisleri-
lamıyla insanı yansıtan, insana özgü psikolojik ni dile getiren Montaigne, deneme deyince
ve duygusal ögeleri işlemektedir. YAYINEVİ
akla ilk gelen isimdir.
Felsefi Deneme: Felsefi denemeler bir fel- o Daha sonraki dönemlerde yine “Deneme-
sefe yazısı değildir. Ancak yazar, farklı bakış ler” adlı eseriyle bu türe farklı bir yaklaşım
açıları ve yorumlar getirip dünya görüşüyle getiren F. Bacon, denemelerinde özellikle
okuyucuyu düşünmeye yönlendirerek okuyu- başarıyı ve mutluluğu esas almıştır.
EDİTÖR
cu açısından yeniliklere kapılar aralar.
o Deneme, ayrı bir tür olarak 20. yüzyılda
Eleştirel Deneme: Öncelikle eleştirel de- daha da önem kazanmıştır. Dünyada hızla
nemeler bir eleştiri yazısı değildir. Eleştirel artan bu türün temsilcileri arasında J. Addi-
denemede yazar ele aldığı konunun iyi ve son, J. Bosvvell, T. S. Eliot, A. Huxley, R. de
kötü tarafl arını ortaya koyarak okuyucuyu Gourmont, B. Julien, A. Camus, E. C. Alain,
düşündürür. Yazarın ele aldığı konuya bakışı J. P. Sartre, M. de Unamuno, R. M. Rilke
yönünden eleştiri türünden ayrılır. Ele alınan gibi yazarlar sayılabilir.
nesne, yazarın düşünce ve hayal dünyasının
zenginliğine bağlı olarak hemen her yönüyle o Klasik Türk edebiyatındaki münşeat mec-
değerlendirilmeye elverişli bir sınır genişliğine mualarındaki yazılar ve Kâtip Çelebi (1609-
sahiptir. 1657) gibi yazarlar bir tarafa bırakılırsa
modern anlamda deneme türü, Türk edebi-
Portre Deneme: Portre denemeler, bir kişiyi
fiziki görünümü, tinsel ya da kişilik özellikle- yatında asıl olarak gazete ile birlikte ortaya
riyle betimler. Kişinin yüz, beden, giyim gibi çıkmaya başlamıştır.
fiziki özelliklerinin betimlendiği ya da mizaç, o İlk özel gazete olan Tercümân-ı Ahvâl’in
davranış, düşünce, istek gibi kişilik özellik- (1860) yayın hayatına başlamasından iti-
lerinin yansıtıldığı metinler portre denemeyi baren gazetelerde çıkan değişik yazılar,
oluşturur. Bununla birlikte portre denemelerde zamanla ayrı bir tür olan deneme için dil,
amaç, ele alınan kişiyi sadece tanıtmak de- anlatım ve yaklaşım bakımından zemin
ğildir. Denemeci kendi kişisel düşüncelerine oluşturmuştur. Tanzimat’tan itibaren bir
dayanarak kişiyi kimi zaman öven kimi zaman süre gazete ve dergilerde “musâhabe” üst
yeren bir tavır sergileyebilir. başlığı altında, deneme benzeri yazılar ka-
leme alınmıştır.