Page 6 - 2024 KPSS TEK KİTAP KONU ANLATIMLI - DATA YAYINLARI

BÖLÜM 5 SES BILGISI

TÜRKÇEDE SESLER ÜNLÜ UYUMLARI

Türkçede dilin en küçük birimi olan sesler, ünlüler ve ünsüzler
olmak üzere iki ana başlığa ayrılır. Ünlü Uyumları

Büyük Ünlü Uyumu Küçük Ünlü Uyumu
ÜNLÜLERIN NITELIKLERI

Ses yolunda bir engele çarpmadan çıkan sese ünlü denir. Türk-
çede sekiz ünlü harf vardır: a, e, ı, i, o, ö, u, ü. BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU
DATA YAYINLARI
Bir kelimenin ilk hecesinde kalın bir ünlü (a, ı, o, u) bulunuyorsa
• Ünlüler şu şekilde sınıfl andırılır: diğer hecelerindeki ünlüler de kalın, ince ünlü (e, i, ö, ü) bulu-
Dilin Durumuna Göre: İkiye ayrılır: nuyorsa diğer hecelerdeki ünlüler de ince olur. Türkçedeki bu
duruma büyük ünlü uyumu denir.
Kalın Ünlüler: a, ı, o, u İnce Ünlüler: e, i, ö, ü
X Örnekler
Dudakların Durumuna Göre: İkiye ayrılır: ► kır - lan - gıç → (kalın - kalın - kalın)
Düz Ünlüler: a, e, ı, i Yuvarlak Ünlüler: o, ö, u, ü ► a - ra - ba - cı → (kalın - kalın - kalın - kalın)
► ba - yın - dır → (kalın - kalın - kalın)
Ağzın Açıklığına Göre: İkiye ayrılır:
► göz - lük - çü → (ince - ince - ince)
Geniş Ünlüler: a, e, o, ö Dar Ünlüler: ı, i, u, ü
► bi - le - zik → (ince - ince - ince)
► pen - ce - re → (ince - ince - ince)
• Ünlülerin niteliklerini aşağıdaki gibi tablolaştırarak akılda Bu kelimeler, büyük ünlü uyumuna uyan kelimelerdir.
daha kalıcı hâle getirebiliriz
DÜZ YUVARLAK
Önemli Bilgi
Geniş Dar Geniş Dar
Kalın a ı o u
• Türkçe bir sözcük büyük ünlü uyumuna uymak zorundadır.
İnce e i ö ü Bir sözcük büyük ünlü uyumuna uymuyorsa büyük bir ihti-
malle Türkçe değildir.
X Örnek
ÜNSÜZLERIN NITELIKLERI ► “Otomobil, televizyon, telefon” sözcükleri büyük ünlü uyu-
muna uymaz. Bu sözcükler Türkçe sözcükler değildir.
Ses yolunda bir engele çarparak çıkan seslere ünsüz denir.
Türkçede yirmi bir ünsüz harf vardır: b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, l,
m, n, p, r, s, ş, t, v, y, z. • Büyük ünlü uyumuna aykırı olan Türkçe kelimelerin de var
olduğu unutulmamalıdır. Bu sözcükler ilk oluşumlarına göre
• Ünsüzler ses tellerinin titreşime uğrayıp uğramamalarına değişime uğradıklarından uyuma aykırılık gösterirler.
göre sınıfl andırılır: X Örnekler
Yumuşak Ünsüzler: Ses tellerinin titreşmesiyle oluşan ünsüz- ► elma (alma), anne (ana), kardeş (karındaş), hangi (kangı)
lerdir: b, c, d, g, ğ, j, l, m, n, r, v, y, z.
elma → alma (eski hâli)
Sert Ünsüzler: Ses telleri titreşmeden oluşan ünsüzlerdir: ç, f, ince kalın kalın kalın
h, k, p, s, ş, t. Büyük ünlü Büyük ünlü
uyumuna uymaz uyumuna uyar
SÜREKSİZ SÜREKLİ

Sert p, ç, t, k f, h, s, ş • Ekler büyük ünlü uyumuna göre ses değişimine uğrar. Ancak
bazı ekler bu kurala uymaz ve eklendikleri kelimeler de büyük
Yumuşak b, c, d, g ğ, j, l, m, n, r, v, y, z
ünlü uyumuna aykırı olur.

44