Page 3 - Milli Eğitim Bakanlığı Memur GYS Özetin Özeti
P. 3
TÜRKÇEDİLBİLGİSİ MEB GYS ÖZETİN ÖZETİ
SES BİLGİSİ KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU
• Türkçe bir kelimede düz ünlüden sonra düz (a, e, ı, i), yuvarlak
TÜRKÇEDE SESLER ünlüden (o, ö, u, ü) sonra yuvarlak dar (u, ü) veya düz geniş
• Türkçede dilin en küçük birimi olan sesler, ünlüler ve ünsüzler (a, e) ünlüler bulunur. Bu uyuma küçük ünlü uyumu denir.
olmak üzere iki ana başlığa ayrılır. › gelenek, yuvarlak
EDİTÖR YAYINLARI
ÜNLÜLERİN NİTELİKLERİ ÷ NOT
• Ses yolunda bir engele çarpmadan çıkan sese ünlü denir. • “-yor” eki her zaman, “-ki” eki bazı durumlarda küçük ünlü
uyumunu bozar.
Türkçede sekiz ünlü harf vardır: a, e, ı, i, o, ö, u, ü� • Tek heceli sözcükler, bitişik yazılan birleşik sözcükler ve
• Ünlüler şu şekilde sınıflandırılır: yabancı kökenli sözcüklerde büyük ve küçük ünlü uyumu
kuralları aranmaz.
Dilin Durumuna Göre:
Kalın Ünlüler: a, ı, o, u
İnce Ünlüler: e, i, ö, ü ÜNLÜLERLE İLGİLİ SES OLAYLARI
Dudakların Durumuna Göre: ÜNLÜ DÜŞMESİ
Düz Ünlüler: a, e, ı, i • Türkçede iki heceli bazı sözcükler ünlü ile başlayan bir ek
Yuvarlak Ünlüler: o, ö, u, ü aldıklarında ikinci hecedeki dar ünlü düşer.
Ağzın Açıklığına Göre:
› gönül + ü > gönlü › beniz - i > benzi
Geniş Ünlüler: a, e, o, ö
› omuz + u > omzu › burun - u > burnu
Dar Ünlüler: ı, i, u, ü
÷ NOT
• Ünlülerin niteliklerini aşağıdaki gibi tablolaştırarak akılda • Bu kuralın dışında da ünlü düşmesinin görüldüğü durumlar
daha kalıcı hâle getirebiliriz vardır.
DÜZ YUVARLAK › ne+için > niçin › çirkin+imiş > çirkinmiş
Geniş Dar Geniş Dar › ileri-le > ilerle- › sevgi ile > sevgiyle
Kalın a ı o u
İnce e i ö ü ÜNLÜ DARALMASI
• Sonu düz-geniş ünlü ile biten sözcükler “-yor” ekini aldığında
ÜNSÜZLERİN NİTELİKLERİ sözcüğün sonundaki “a” veya “e” sesi daralarak “ı, i, u, ü” ses-
lerinden birine dönüşür.
• Ses yolunda bir engele çarparak çıkan seslere ünsüz denir.
Türkçede yirmi bir ünsüz harf vardır: b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, l, › izle - yor > izliyor › kutla - yor > kutluyor
m, n, p, r, s, ş, t, v, y, z.
• Ünsüzler ses tellerinin titreşime uğrayıp uğramamalarına ÷ NOT
göre sınıflandırılır: • Bu kural dışında “de-yecek > diyecek, ye-y-ecek > yiyecek,
de-y-en > diyen, ye-y-en > yiyen” sözcüklerinde de görülür.
Yumuşak Ünsüzler: Ses tellerinin titreşmesiyle oluşan ünsüzler-
dir: b, c, d, g, ğ, j, l, m, n, r, v, y, z.
ÜNLÜ TÜREMESİ
Sert Ünsüzler: Ses telleri titreşmeden oluşan ünsüzlerdir: ç, f,
h, k, p, s, ş, t. • Ünsüzle biten bazı sözcükler “-cik” yapım ekini aldığında iki
SÜREKSİZ SÜREKLİ ünsüz arasında bir ünlü türer.
Sert p, ç, t, k f, h, s, ş › dar + cık > daracık, genç + cik > gencecik, bir - cik > biricik
Yumuşak b, c, d, g ğ, j, l, m, n, r, v, y, z
÷ NOT
• Bazı pekiştirmeli sözcüklerde de ünlü türemesi görülür�
ÜNLÜ UYUMLARI
› düpedüz, sapasağlam
BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU
• Türkçe bir sözcüğün ilk hecesindeki ünlü kalın (a, ı, o, u) ise
diğer hecelerdeki ünlüler de kalın, ilk hecesindeki ünlü ince ÜNLÜ DEĞİŞİMİ
(e, i, ö, ü) ise diğer hecelerdeki ünlüler de ince olur. Bu uyuma • “Ben” ve “sen” şahıs zamirlerine yönelme hâl eki (-a/-e) geti-
büyük ünlü uyumu denir. rildiğinde “e” sesinin “a”ya dönüşmesidir.
› deyim, doluluk › ben + a > bana › sen + a > sana
3