Page 109 - tyt_tek_kitap_konu

DÜNYA’NIN YAPISI VE OLUŞUM SÜRECİ 491
d) Takke Buzulu: Dağların zirve kısımlarında külah şek-
c) Taban Seviyesi Ovası:
Genellikle deniz seviyesine linde yer alan buzullardır. Ekvatoral Bölge ile Orta Kuşak
yaklaşan akarsuların yana ülkelerinde görülür.
aşındırması ile genişleyen ŗ NO
vadi tabanına taşıdığı malze- ¡ Ülkemizde en etkili dış kuvvet akarsulardır. Etkisi en
meleri biriktirmesiyle oluşan az olan buzullardır.
ovalardır.
¡ Neozoik'te Günz, Würn, Ris ve Mendel adlarıyla 4
buzul dönemi yaşanmıştır.
d) Dağ İçi Ovası: Dağ içlerindeki dağ eteği ovalarının
genişleyerek birbirine bağlanmasıyla oluşan ovalardır.
BUZULLARIN OLUŞTURDUĞU AŞINIM
Ɖ Doğu Anadolu'da yaygındır. ŞEKİLLERİ
e) Delta Ovası: Akarsular, taşı- a) Sirk: Dağların yüksek kesimlerinde buzulun yapmış
dıkları malzemelerin tamamını olduğu ağırlığın etkisiyle oluşan çukurlardır. Buzulların
eğimin azaldığı yerlerde biriktir- erimesiyle buralarda sirk gölleri oluşur. Örneğin; Cilo -
mezler, bir kısmını deniz kıyısına Kaçkar, Aynalı, Kilimli, Karagöl gibi.
kadar taşırlar. Deniz kıyısına b) Tekne Vadiler: Sirklerden taşan buzullar, eğim doğ-
kadar gelen malzemeler zamanla rultusunda hareket ederek sürekli tabanlarını aşındırır-
karadan denize üçgen şeklinde lar. Sonuçta enine profilli “U” şeklini andıran bir vadi olu-
genişler. Deltaların olduğu yer- şur. Bu nedenle “U” tipi oluklara tekne vadi adı da verilir.
lerde gel-git olayı görülmez. Erozyon fazladır, verimli
c) Hörgüç Kaya: Özellikle örtü buzullarının merkezden
tarım arazileri oluşur. Çukurova, Bafra, Çarşamba, YAYINEVİ
Gediz gibi. çevreye doğru olan hareketleriyle pürüzleri aşındırılmış,
küçük tümsek şeklindeki tepeciklerdir. Deve sırtını andı-
f) Irmak Adası: Akarsu yata- rırlar.
ğının genişlediği yerlerde taşı- d) Fiyort: Geyik boynuzu gibi girintili-çıkıntılı kıyı şekil-
dığı alüvyonları yatağının içinde leridir. Coğrafya
EDİTÖR
biriktirmesiyle oluşan adacıklar-
dır. Akarsuyun akımının arttığı Buzulların Oluşturduğu Birikim Şekilleri
dönemlerde kaybolurlar. a) Moren: Hareket eden buzulların kopardığı irili ufaklı

ŗ NO malzemeleri erime alanlarına kadar sürüklemesiyle olu-
şan yığınlardır. Taşınmış topraklardır.
¡ Menderes ve Seki hem aşınım hem de birikim şek-
lidir. b) Sander Düzlüğü: Buzulların erimesiyle oluşan akar-
¡ Peribacaları ve sekinin oluşumunda iç kuvvetler de suların moren yığınlarındaki ince unsurları eğimin azal-
etkili olmuştur. dığı yerlerde biriktirmesiyle oluşan düzlüklerdir.
c) Drumlin: Balina sırtı biçimindeki şekillerdir.

BUZULLAR VE OLUŞTURDUĞU ŞEKİLLER Buz odacıklarına aysberg, tabakalarına bankiz adı veri-
lir.
Sıcaklığın yıl boyunca 0°C’nin altında olduğu kutuplarda
ve yüksek dağların zirvelerinde yağan karlar erimeyerek DALGALAR VE AKINTILARIN OLRŞTRRDRĞR
sürekli birikir. Erimeyen bu karlara kalıcı kar veya tok- ŞEKİLLER
toğan kar adı verilir.
Deniz ve okyanus yüzeylerinde meydana gelen salı-
Kalıcı kar bölgelerinde uzun yıllar boyunca biriken karlar nımlara dalga adı verilir. Deniz yüzeylerindeki suların,
ağırlaşarak sıkışır. Kar yığınları arasındaki hava boşluk- bulundukları yerden daha uzağa taşınmasıyla akıntılar
ları ortadan kalkarak yoğunluğu fazla buzullar oluşur. oluşur.
Sürekli beslenerek ağırlaşan buzullar hareket eder. Bu
hareket düz alanlarda merkezden çevreye doğru yılda Akıntılara neden olan en önemli etkenler şunlardır:
ortalama 6 - 9 metredir. Sürekli Rüzgârlar: Alizeler, batı rüzgârları ve kutup rüz-
gârları gibi bütün yıl boyunca esen rüzgârlar, okyanus
1) BRZRL ÇEŞİTLERİ
yüzeylerinde estikleri istikametle su kütlelerini sürükle-
a) Örtü Buzulu: Kilometrelerce alanı kaplayan buzullar- yerek akıntılara neden olurlar.
dır. Kutuplara yakın alanlarda görülür.
Gelgit: Gelgit hareketleriyle kabarıp geri çekilen sular,
b) Sirk Buzulu: Dağlardaki çukur ve çanaklara yerleşen özellikle koylarda ve akarsu ağızlarında akıntılara neden
buzullardır. olurlar.
c) Vadi Buzulu: Dağ zirve ve yamaçlarındaki sirk buzul- Dalgalar: Kıyıya doğru gelerek kıyıda çatlayan dalgalar,
larının bir akarsu vadisine yerleşip, hareket eden buzul- kıyıda suların dibe doğru dolmasına ya da kıyı boyunca
lardır. akıntıya geçmesine neden olurlar.