Page 7 - 2024 adli ve idari hakim yardımcılığı gy-gk konu anlatımlı

BÖLÜM 5 SES BİLGİSİ

TÜRKÇEDE SESLER ÜNLÜ UYUMLARI
DATA YAYINLARI
Türkçede dilin en küçük birimi olan sesler, ünlüler ve ünsüzler
olmak üzere iki ana başlığa ayrılır. Ünlü Uyumları
Büyük Ünlü Uyumu Küçük Ünlü Uyumu
ÜNLÜLERİN NİTELİKLERİ

Ses yolunda bir engele çarpmadan çıkan sese ünlü denir. Türk-
çede sekiz ünlü harf vardır: a, e, ı, i, o, ö, u, ü. BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU
Bir kelimenin ilk hecesinde kalın bir ünlü (a, ı, o, u) bulunuyorsa
• Ünlüler şu şekilde sınıflandırılır: diğer hecelerindeki ünlüler de kalın, ince ünlü (e, i, ö, ü) bulu-
Dilin Durumuna Göre: İkiye ayrılır: nuyorsa diğer hecelerdeki ünlüler de ince olur. Türkçedeki bu
Kalın Ünlüler: a, ı, o, u İnce Ünlüler: e, i, ö, ü duruma büyük ünlü uyumu denir.
X Örnekler
Dudakların Durumuna Göre: İkiye ayrılır: ► kır - lan - gıç → (kalın - kalın - kalın)
Düz Ünlüler: a, e, ı, i Yuvarlak Ünlüler: o, ö, u, ü ► a - ra - ba - cı → (kalın - kalın - kalın - kalın)
► ba - yın - dır → (kalın - kalın - kalın)
Ağzın Açıklığına Göre: İkiye ayrılır:
► göz - lük - çü → (ince - ince - ince)
Geniş Ünlüler: a, e, o, ö Dar Ünlüler: ı, i, u, ü
► bi - le - zik → (ince - ince - ince)
► pen - ce - re → (ince - ince - ince)
• Ünlülerin niteliklerini aşağıdaki gibi tablolaştırarak akılda Bu kelimeler, büyük ünlü uyumuna uyan kelimelerdir.
daha kalıcı hâle getirebiliriz
DÜZ YUVARLAK
Önemli Bilgi
Geniş Dar Geniş Dar
Kalın a ı o u
• Türkçe bir sözcük büyük ünlü uyumuna uymak zorundadır.
İnce e i ö ü Bir sözcük büyük ünlü uyumuna uymuyorsa büyük bir ihti-
malle Türkçe değildir.
X Örnek
ÜNSÜZLERİN NİTELİKLERİ ► “Otomobil, televizyon, telefon” sözcükleri büyük ünlü uyu-
muna uymaz. Bu sözcükler Türkçe sözcükler değildir.
Ses yolunda bir engele çarparak çıkan seslere ünsüz denir.
Türkçede yirmi bir ünsüz harf vardır: b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, l,
m, n, p, r, s, ş, t, v, y, z. • Büyük ünlü uyumuna aykırı olan Türkçe kelimelerin de var
olduğu unutulmamalıdır. Bu sözcükler ilk oluşumlarına göre
• Ünsüzler ses tellerinin titreşime uğrayıp uğramamalarına değişime uğradıklarından uyuma aykırılık gösterirler.
göre sınıflandırılır: X Örnekler

Yumuşak Ünsüzler: Ses tellerinin titreşmesiyle oluşan ünsüz- ► elma (alma), anne (ana), kardeş (karındaş), hangi (kangı)
lerdir: b, c, d, g, ğ, j, l, m, n, r, v, y, z.
elma → alma (eski hâli)
Sert Ünsüzler: Ses telleri titreşmeden oluşan ünsüzlerdir: ç, f, ince kalın kalın kalın
h, k, p, s, ş, t. Büyük ünlü Büyük ünlü
uyumuna uymaz uyumuna uyar
SÜREKSİZ SÜREKLİ

Sert p, ç, t, k f, h, s, ş • Ekler büyük ünlü uyumuna göre ses değişimine uğrar. Ancak
bazı ekler bu kurala uymaz ve eklendikleri kelimeler de büyük
Yumuşak b, c, d, g ğ, j, l, m, n, r, v, y, z ünlü uyumuna aykırı olur.

44