Page 10 - 2024 adli ve idari hakim yardımcılığı gy-gk konu anlatımlı

FİİLDE ÇATI BÖLÜM 12

FİİLDE ÇATI (EYLEM ÇATISI)
DATA YAYINLARI
Türkçede fiillerin, cümlede nesne alıp almamalarına veya aldıkları özneye göre gösterdikleri özelliğe çatı denir. Dolayısıyla yüklemi
fiil olmayan cümlelerde (isim cümlelerinde) çatı özelliği aranmaz.
X Örnekler
► Çocuk edebiyatının, okuma becerisi üzerinde etkisi vardır.
yüklem → (Ek fiil almış bir isimdir. Çatı özelliği aranmaz.)

Çocuk edebiyatı sayesinde okuma, zamanla alışkanlığa dönüşecektir.
yüklem → (Kip eki ve ek fiil almış bir fiildir. Çatı özelliği vardır.)

• Fiiller çatı özelliği bakımından ikiye ayrılır: özne-yüklem ilişkisine göre (etken, edilgen, dönüşlü, işteş), nesne-yüklem ilişkisine
göre (geçişli, geçişsiz, oldurgan, ettirgen).

ÖZNE-YÜKLEM İLİŞKİSİNE GÖRE

ETKEN FİİLLER ► Halılar özenli bir şekilde balkonda yıkandı.
sözde özne
Cümlede yüklemin bildirdiği işi yapanın yani öznenin belli
olduğu fiillerdir. Etken fiillerin kullanıldığı cümlelerde özne ger- ► Yüz seksen metrekare ev, iki günde boyandı.
çek öznedir. sözde özne
X Örnekler Bu cümlelerde eylemler (kazılmış, yıkandı, boyandı) edilgen fiildir.
Eylemleri kimin gerçekleştirdiği belli değildir.
► Ayşe, çamura batan çocuğun elini bırakmak istemiyor.
özne yüklem
÷ NOT
► Suyu içip kabı Yörük kızına vermişti Hurşit Bey.
yüklem özne • Etken fiillerde özne gerçek özneyken (aynı zamanda gizli
özne) edilgen fiillerde özne “sözde özne”dir.
► Kocakarı, çakıyla heykeldeki altın kaplamayı sökmüş.
özne yüklem
Bu cümlelerde yüklemler etkendir çünkü eylemleri gerçek özneler tara- DÖNÜŞLÜ FİİLLER
fından gerçekleştirilmiştir. Dönüşlü fiillerde özne hem yüklemde bildirilen işi yapar hem de
yaptığı bu işten etkilenir. Dönüşlü fiiller “-l” veya “-n” ekleriyle
Önemli Bilgi oluşturulur. Bu fiiller cümleye kendi kendine yapma anlamı katar.

• Gizli öznenin olduğu cümleler etken fiillidir. Çünkü gizli özne- X Örnekler
nin olduğu cümlelerde de işi yapan kişi bellidir. ► Dertli anne okul müdürüne söyleniyordu.
X Örnekler özne yüklem
► O ölmeden evvel, duvara kalemle çizmiştim. (ben) ► Sporcu hamle yapmak için hazırlanıyordu.
özne yüklem
Bu cümlede “çizmek” eylemi etken fiildir. Çizme eylemini gerçekleştiren
kişi (özne → ben) bellidir. ► Adresi bulmak için yolda etrafına bakınıyordu. (özne → o)
Bu cümlelerde eylemleri yapan da bu eylemlerden etkilenen de aynı kişi
EDİLGEN FİİLLER olduğundan, cümlelerin eylemleri dönüşlü çatılıdır.
Özne, yüklemin bildirdiği eylemden etkilenen durumundaysa
edilgen çatılı eylem var demektir. Edilgen eylem “-n” veya Önemli Bilgi
“-l” ekleriyle türetilir ve cümlede “başkası tarafından yapılma” • Edilgen fiillerle dönüşlü fiiller aynı eklerle oluşturulur. Bu
anlamı vardır.
nedenle sürekli karıştırılır. Edilgen ve dönüşlü fiilleri karış-
X Örnekler tırmamak için bu fiillerin öznelerine bakmak gerekir. Özne
► Evin arkasındaki bahçeye bir çukur kazılmış. gerçek / gizli özneyse fiil dönüşlü, özne sözde özneyse fiil
sözde özne edilgen çatılıdır.

115