Page 9 - 2024 jsps genel yetenek genel kültür hazırlık kitabı

SES BİLGİSİ 6.
BÖLÜM

DATA YAYINLARI
SES BİLGİSİ X Örnek
● “baklagil, okurken, sabahleyin, yeşilimtırak, duvar-
daki, seviyor” sözcükleri sonlarına eklenen eklerden
TÜRKÇEDE SESLER dolayı büyük ünlü uyumuna uymaz.

Türkçede sesler ünlüler (sesliler) ve ünsüzler (sessizler) Ɖ Türkçe asıllı bazı sözcükler sonradan ses değişimine
olmak üzere ikiye ayrılır. uğrayıp büyük ünlü uyumu kuralına aykırı hâle gel-
miştir.
Ünlüler (Sesli Harfler)
X Örnek
Dilimizde sekiz ünlü harf bulunmaktadır. Bu ünlüler düz-
lük-yuvarlaklık ve incelik-kalınlık özelliklerine göre aşa- ● Kardeş (karındaş), anne (ana), hangi (kangı/hangı)
ğıdaki tabloda sınıflandırılmıştır. ŗ NOT

DÜZ YUVARLAK ( Alıntı kelimelerde, tek heceli kelimelerde ve birleşik
kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz.
Geniş Dar Geniş Dar
( limon, televizyon, jeton, manevi; yaz, söz, kaz; bil-
Kalın a ı o u gisayar, pazartesi, camgüzeli...

İnce e i ö ü
Küçük Ünlü Uyumu
Ünsüzler (Sessiz Harfler) Bir kelimede düz ünlüden (a, e, ı, i) sonra düz, yuvarlak
ünlüden (o, ö, u, ü) sonra yuvarlak dar (u, ü) veya düz
Dilimizde yirmi bir ünsüz harf bulunmaktadır. Bu ünsüz- geniş (a, e) ünlü gelmesidir.
ler söylenişlerine sürekli-süreksiz ve sert-yumuşak olma
özelliklerine göre aşağıdaki tabloda sınıflandırılmıştır. X Örnek

SÜREKSİZ SÜREKLİ Küçük ünlü uyumuna göre sözcüklerdeki ünlülerin sıra-
lanış kuralları şöyledir:
Sert p, ç, t, k f, h, s, ş
Düz-geniş ünlüden sonra düz-geniş ünlü gelir:
Yumuşak b, c, d, g ğ, j, l, m, n, r, v, y, z a - a savaş - damar - kavak - adam - kara
e - e demet - gece - çene - leke - emek
ÜNLÜ UYUMLARI
Düz-geniş ünlüden sonra düz-dar ünlü gelir:
Büyük Ünlü Uyumu a - ı bakım - arı - kapı - şarkı - yazı
Bir kelimenin ilk hecesinde kalın bir ünlü (a, ı, o, u) bulu- e - i bekçi - çelik - elçi - sevgi - terim
nuyorsa diğer hecelerindeki ünlüler de kalın, ince ünlü
(e, i, ö, ü) bulunuyorsa diğer hecelerdeki ünlüler de ince
olur. Türkçedeki bu duruma büyük ünlü uyumu denir. Dür-dar ünlüden sonra düz-geniş ünlü gelir:
ı-a kısa - sıska - kırsal - çırak - fırça
X Örnek
i-e çile - file - dilek - bilet - şifre
● arkadaşlık, konuklar, sınıfımızda, kuraklık, koyun,
boyunduruk  (bütün ünlüler kalın) Düz-dar ünlüden sonra düz-dar ünlü gelir:
● ölümsüz, evimiz, bütünüyle, bileklik, gözlük, keçeli, ı - ı ılık - ışık - sınır - kırık - kılık
emekli  (bütün ünlüler ince) i - i sivil - çivit - ilik - bilgi - dizgi
Ɖ Ekler genellikle büyük ünlü uyumuna göre ses değişi-
mine uğrar. Ancak “-gil, -ken, -leyin, -mtırak, -ki, -yor”
ekleri büyük ünlü uyumuna uymaz. Yuvarlak-geniş ünlüden sonra yuvarlak-dar ünlü
gelir: