Page 17 - 10. Sınıf Coğrafya Öğretmenin Ders Notları
P. 17
¦ §
16 16 DOĞAL SİSTEMLER
TORTUL (SEDİMENTER) KAYAÇLAR
* Püskürük kayaçlar dış kuvvetlerin de (akarsu, rüzgâr, buzul gibi) etkisiyle aşınıp, taşınıp çukur
alanlarda birikmesiyle oluşmuş kayaçlardır. Tabakalı bir yapıya sahiptirler. İçerisinde fosil bulun-
durabilen tek kayaç grubu tortul kayaçlardır. Tortul kayaçlar oluşumlarına göre üçe ayrılır:
FİZİKSEL TORTUL KAYAÇLAR
Aşınma
Göl
EDİTÖR YAYINEVİ
Kum taşı
Kil taşı
Deniz
Mercan kalkeri
Kalker
Çakıl taşı Biriken materyaller Birikerek sıkışan tortullar
(kum, çakıl vb.) Kömür
* Yeryüzündeki kırıntılı malzemelerin dış kuvvetlerin etkisi ile çukur alanlarda birikmesi sonucu oluş-
muşlardır. Başlıcaları şunlardır:
» Çakıl tanelerinin bir araya gelmesiyle çakıl taşı,
» Kum tanelerinin bir araya gelmesiyle kum taşı,
» Kil tanelerinin bir araya gelmesiyle kil taşı,
» Çakıl taşlarının köşeli olan hâli ile breş,
» Çakıl taşlarının hem köşeli hem de yuvarlak olan hâli ile konglomera oluşmuştur.
KİMYASAL TORTUL KAYAÇLAR
* Yer altı ve yer üstü sularının içerisinde bulunan minarelerin üst üste birikmesiyle meydana gel-
miş kayaçlardır. Başlıcaları; kalker (kireç taşı), jips (alçı taşı), kaya tuzu, çakmak taşıdır. Suda
kolay çözünebilen kayaçlardır. Kimyasal tortul kayaçlar üzerinde meydana gelen şekillere karstik
şekiller denir. Ülkemizdeki Denizli-Pamukkale’de yer alan travertenler bu şekilde oluşmuştur.
Lapya, dolin, uvala, polye, obruk ve yer altı mağarası çözünmeyle oluşur.
Jips (Alçı taşı): Beyaz renkli ve tırnakla çizilebilen kimyasal tortul bir taştır. Alçı taşı olarak da isimlendirilir.
Traverten: Kalsiyum biokarbonatlı yer altı sularının mağara boşluklarında veya yeryüzüne çıktıkları yer-
lerde içlerindeki kalsiyum karbonatın çökelmesi sonucu oluşan kimyasal tortul bir taştır.
Kalker (Kireç taşı): Deniz ve okyanus havzalarında, erimiş halde bulunan kirecin çökelmesi ve taşlaşması
sonucu oluşan taştır.
Çakmak taşı (Silex): Denizlerde eriyik halde bulunan silisyum dioksitin (SİO ) çökelmesi ile oluşan taş-
2
tır. Kahverengi, gri, beyaz ve siyah renkleri bulunur. Çok sert olması ve düzgün yüzeyler halinde kırılması
nedeniyle ilkel insanlar tarafından alet yapımında kullanılmıştır.
