Page 10 - 10-sinif-cografya-odn

14 DOĞAL SİSTEMLER

FIZIKSEL TORTUL KAYAÇLAR
ˇ Yeryüzündeki kırıntılı malzemelerin dış kuvvetlerin etkisi ile çukur alanlarda birikme-
si sonucu oluşmuşlardır. Başlıcaları şunlardır:

M Çakıl tanelerinin bir araya gelmesiyle çakıl taşı,
M Kum tanelerinin bir araya gelmesiyle kum taşı,
M Kil tanelerinin bir araya gelmesiyle kil taşı,
M Çakıl taşlarının köşeli olan hali ile breş,
EDİTÖR YAYINEVİ
M Çakıl taşlarının hem köşeli hem de yuvarlak olan hali ile konglomera oluşmuştur.

KIMYASAL TORTUL KAYAÇLAR
ˇ Yer altı ve yer üstü sularının içerisinde bulunan minarelerin üst üste birikmesiyle
meydana gelmiş kayaçlardır. Başlıcaları; kalker (kireç taşı), jips (alçı taşı), kaya tuzu,
çakmak taşıdır. Suda kolay çözünebilen kayaçlardır. Kimyasal tortul kayaçlar üzerin-
de meydana gelen şekillere karstik şekiller denir. Ülkemizdeki Denizli-Pamukkale’de
yer alan travertenler bu şekilde oluşmuştur. Lapya, dolin, uvala, polye, obruk ve yer
altı mağarası çözünmeyle oluşur.
Jips (Alçı taşı) : Beyaz renkli ve tırnakla çizilebilen kimyasal tortul bir taştır. Alçı taşı
olarak da isimlendirilir.
Traverten : Kalsiyum biokarbonatlı yer altı sularının mağara boşluklarında veya yeryü-
züne çıktıkları yerlerde içlerindeki kalsiyum karbonatın çökelmesi sonucu oluşan kim-
yasal tortul bir taştır.
Kalker (Kireç taşı) : Deniz ve okyanus havzalarında, erimiş halde bulunan kirecin çö-
kelmesi ve taşlaşması sonucu oluşan taştır.
Çakmaktaşı (Silex) : Denizlerde eriyik halde bulunan silisyum dioksitin (SİO ) çökel-
2
mesi ile oluşan taştır. Kahverengi, gri, beyaz ve siyah renkleri bulunur. Çok sert olması
ve düzgün yüzeyler halinde kırılması nedeniyle ilkel insanlar tarafından alet yapımında
kullanılmıştır.

ORGANIK TORTUL KAYAÇLAR
ˇ Canlı kalıntılarının taşlaşmasıyla meydana gelmiş kayaçlardır. Başlıcaları: Taş kö-
mürü, linyit, turba, mercan kayaları ve tebeşirdir.
Mercan Kalkeri : Mercan iskeletlerinden oluşan organik bir taştır. Temiz, sıcak ve de-
rinliğin az olduğu denizlerde bulunur. Ada kenarlarında topluluk oluşturanlara atol denir.
Kıyı yakınlarında olanlar ise mercan resifleridir.
Tebeşir : Deniz canlılarının fosilleridir. Saf, yumuşak ve kolay dağılabilen bir kalkerdir.
Gözenekli olduğu için suyu kolay geçirir.
Kömür : Bitkiler öldükten sonra bakterilerin etkisiyle değişime uğrar. Eğer su altında
kalarak değişime uğrarsa, C (karbon) miktarı artarak kömürleşme başlar. C miktarı %
60 ise turba, C miktarı % 70 ise linyit, C miktarı % 80 – 90 ise taş kömürü, C miktarı %
94 ise antrasit adını alır.