Page 36 - tyt-tum-dersler-konu

232 SÖZCÜKTE VE SÖZ ÖBEKLERİNDE ANLAM

Sözcük Zıddı Olumsuzu X ÖRNE
gelmek gitmek gelmemek Bugün hava çok soğuktu.
tatlı acı tatsız Olanlardan sonra ona çok soğuk davrandı.
ağlamak gülmek ağlamamak Birinci cümlede somut olarak kullanılan “soğuk”
inmek çıkmak inmemek sözcüğü, ikinci cümlede “yakın ve içten olmayan, ilgi-
siz” anlamına gelerek soyut anlamda kullanılmıştır.
EŞ SESLİ (SESTEŞ) SÖZCÜKLER

Yazılışları ve okunuşları aynı, anlamları farklı olan söz- SÖZCÜKLERDE ÇOK ANLAMLILIK
cüklerdir. Sözcükler toplumsal yaşamdaki gelişmeler sonucu
zamanla anlam genişlemesine uğrar ve değişik anlamlar
X ÖRNE
kazanır. Örneğin, aşağıdaki cümlelerde geçen “ağız”
yâr (sevgili) EDİTÖR YAYINEVİ
İlkbahardan sonra gelen yazdı. (mevsim adı) ve “açmak” sözcüklerinin değişik cümlelerde değişik
Türkçe Arkadaşına acıklı bir mektup yazdı. (yazmak eylemi) anlamları nasıl kazandığını görelim:
Üvey evladına el gözüyle bakıyordu. (yabancı)
Elinde birçok gazete vardı. (bir organ adı)
X ÖRNE
Denemede yüz soru çözdü. (sayı)
I. Çocuğun küçük bir ağzı vardı.
Hastalıktan yüzü bir hayli sararmıştı. (surat, çehre)
İhtiyar, balkonda çay içiyordu. (içecek) II. Yol ağzına gelip araba beklemeye başladık.
Çayın üstünde tahta bir köprü vardı. (dere) III. Çelik ağızlı, küçük gül makasını çantasından çıkardı.
IV. Anlaşılmaz, garip köylü ağzıyla konuşuluyordu.
ŗ RSO
“Ağız” sözcüğü I. cümlede ses çıkarmaya, soluk alıp
¡ Düzeltme işaretinin (^) kullanıldığı sözcüklerde
küçük de olsa yazılış ve okunuş farklılıkları görülür. vermeye ve besinleri içine alan boşluğun dudakları çev-
Bu sözcükler sesteş değildir. relediği bölümü; II. cümlede koy, körfez, liman, yol gibi
yerlerin açık yanı; III. cümlede kesici aletlerin keskin
X ÖRNE yanı; IV. cümlede bir dilin sınırları içinde, bölgelere ve
kar (yağış şekli) sınıflara göre değişen söyleyiş özelliği anlamında kulla-
nılmıştır.
kâr (kazanç)
hala (babanın kız kardeşi) X ÖRNE
hâlâ (henüz) I. Kapıyı açan kadın benim kim olduğumu anlamadı.
alem (kubbelerde bulunan metal süs)
II. Anıtın çevresini açtılar.
âlem (evren, dünya)
III. Kollarını iki yana açtı.
yar (uçurum)
IV. Bakan, tütün piyasasını açtı.
V. Bu renk odayı açtı.
SOMUTLAŞTIRMA
Soyut bir sözcüğün anlam genişlemesi yoluyla somut “Aç” sözcüğü I. cümlede bir şeyi kapalı durumdan kur-
anlam kazanmasıdır. tarmak; II. cümlede çevresini genişletmek; III. cümlede
birbirinden uzaklaştırmak; IV. cümlede alışverişi başlat-
X ÖRNE
mak; V. cümlede yakışmak, güzel göstermek anlamında
Mağazadan güzel bir elbise aldım. kullanılmıştır.
Köy çeşmesinde bir güzele rastladım.
İlk cümlede soyut olarak kullanılan “güzel” sözcüğü, YAKIN ANLAM
ikinci cümlede bir insanı karşıladığından somut anlamıyla Aynı anlama gelmedikleri hâlde cümledeki kullanılışla-
kullanılmıştır.
rına göre birbirinin yerine kullanılabilen sözcükler veya
söz gruplarıdır. “Altı çizili sözlerden hangileri birbirine
SOYUTLAŞTIRMA yakın anlamdadır?” veya “Altı çizili sözün cümleye kat-
Somut bir sözcüğün anlam genişlemesi yoluyla soyut tığı anlam aşağıdakilerden hangisinde vardır?” türünde
anlam kazanmasıdır. sorular karşımıza çıkmaktadır.