Page 72 - 10. Sınıf Türk Dili ve Edebiyatı Öğretmenin Ders Notları

¦ §
72 72 ŞİİR

» İnsanların aslına, onların hareketleri şahittir.

» İnsan nadir değil, insanlık nadirdir.
Dîvânu Lugâtî’t-Türk: Eserin kelime anlamı “Türkçenin Karşılaştırmalı Sözlüğü”dür. Dîvânu
Lugâtî’t-Türk, Kaşgarlı Mahmut tarafından Bağdat’ta 1072-1074 yılları arasında yazılan Türkçe-
Arapça ansiklopedik bir sözlüktür. Eser Araplara Türkçe öğretmek ve Türkçenin de Arapça kadar
zengin bir dil olduğunu göstermek amacıyla Arapça yazılmıştır. Eserde Türkçe sözcüklerin anlam-
ları Arapça açıklanmakta ve bu sözcüklerin kullanım alanlarından örnekler verilmektedir. Kaşgarlı
Mahmut eserini hazırlarken şiirlerden, dörtlüklerden, ağıtlardan, atasözü ve deyimlerden yarar-
EDİTÖR YAYINEVİ
lanmış; halk ağızlarından derlemeler yapmıştır. Bu bakımdan Dîvânu Lugâtî’t-Türk adlı eser Türk
dili ve kültürü açısından eşsiz bir kaynaktır. Eserin asıl önemi derleme niteliği taşımasından ileri
gelmektedir. Esere bir de Türk illeri haritası koyan Kaşgarlı Mahmut, eserde Türkçe sözcüklerin
açıklamalarını yaparken dört yüze yakın dörtlükten oluşan şiirlerle atasözlerini örnek olarak verir.

œ Özellikler:

* Bu eser Türkçenin ilk sözlüğü, ilk dil bilgisi kitabı, ilk derleme çalışması ve ilk antolojisidir.

* Eserde sözcüklerin sadece anlamları verilmemiş, kullanım alanları da örneklendirilmiştir.
* XI. yüzyılda kaleme alınmıştır.

* Kaşgarlı Mahmut eserini yazmak için birçok Türk boyunu gezerek derlemeler yapmıştır.
* Sözlü edebiyat dönemine ait edebî ürünlerin (koşuk, sav, sagu, destan) günümüze kadar ulaş-
masını sağlamıştır.

* Eserde Kaşgarlı Mahmut’un Balasagun’u merkez alarak çizdiği harita, o dönem Türklerinin yaşa-
dıkları bölgeleri ve dağılımlarını göstermesi bakımından önemlidir.

* Hakaniye Türkçesiyle yazılan eserde 7500 civarında Türkçe sözcük Arapça olarak açıklanmıştır.
Ayrıca Türk boylarının dilleri ve Türk illeri hakkında bilgi verilmiştir.

Dîvânu Lugâtî’t-Türk’ten Atasözü Örnekleri:

* Korkmuş kişige koy başı koş körünür. (Korkmuş kişiye koyunun başı çift görünür.)
* Han işi bolsa katun işi kalır. (Hanın işi olunca hatunun işi geri kalır.)

* Közden yırasa köngülden yime yırar. (Gözden ıraklaşan gönülden de ıraklaşır.)
* Kutsuz kudugka kirse kum yagar. (Bahtsız kimse kuyuya girse üzerine kum yağar.)

Atabetü’l Hakayık: “Hakikatlerin Eşiği” anlamına gelen bu eser, XII. yüzyıl şairlerinden olan
Edip Ahmet Yükneki tarafından yazılmıştır. Hem beyitlerden hem de dörtlüklerden oluşan bu eser
erdemli olmanın yollarından, bilginin faydası bilgisizliğin zararlarından, cömertlikten, iyilikten, kibir
ve ihtirasın zararlarından bahseder. Eser bu açıdan didaktik bir özellik gösterir. Edip Ahmet Yük-
neki eserini Karahanlı beylerinden Emir Muhammed Dâd Sipehsâlar’a sunmuştur.